Tokom prethodne dve decenije evropska javnost postala je naviknuta na to da fenomen terorističkih napada povezuje isključivo sa širim regionom Bliskog istoka i severnom Afrikom. I to sa punim pravom. Globalni indeks terorizma pokazuje da se u periodu između 2000. i 2014. godine broj žrtava terorizma povećao za devet puta. Udeo zapadnoevropskih zemalja je tokom ovog perioda bio manji od 0,5%. Preko dve trećine svih nastradalih tokom ovog perioda potiče iz sledećih pet zemalja: Iraka, Nigerije, Avganistana, Pakistana i Sirije.
Ova činjenica često biva potisnuta usled uticaja medija: jednom bombaškom napadu u Bagdadu, gradu broj jedan u svetu po najvećoj stopi poginulih u terorističkim napadima, biva posvećeno u proseku između 350 i 400 novinskih članaka na dan napada. Primera radi, napadima u Parizu 2015. godine je u roku od 24 časa bilo posvećeno preko 21,000 naslova.
Pa ipak, krajem 2015. godine situacija u Evropi počinje znatno da se menja. Ova promena poklapa se sa teritorijalnim osipanjem takozvane Islamske države koja je, u skladu sa predviđanjima, promenila svoju strategiju. Od tada, Islamska država nastoji da putem aktivne propagandne kampanje podstakne individualne terorističke napade širom Evrope.
Dolazi najpre do napada u Parizu novembra 2015. godine, napada u Briselu marta 2016. godine, potom i bombaškog napada u Mančesteru maja 2017. godine. Evropol od tada beleži porast broja džihadističkih napada na teritoriji Evropske unije: 13 napada u 2016. i 33 napada u 2017.
Za neke od ovih napada neposredno su odgovorne Islamska država, zatim i Al Kaida na Arabijskom poluostrvu, kao u slučaju Pariskih napada. Međutim, velikom broju ovih napada je zajedničko to da su bili sprovođeni od strane takozvanih „vukova samotnjaka“, odnosno pojedinaca koji su od strane radikalnih organizacija dobili samo podstrek, i u nekim slučajevima logističku podršku. Uprkos tome, Islamska država gotovo po pravilu preuzima odgovornost posle svakog napada, iako se često istragom ustanovi da vinovnici nisu imali neposredne veze sa ovom organizacijom.
Koji terorizam u Evropi?
Preciznosti radi, ovde ćemo napomenuti da se navedeni podaci odnose na takozvani „džihadistički terorizam“, koji je ujedno i tema ovog članka, čiji je udeo u ukupnom broju kako osujećenih tako i uspešnih terorističkih napada na tlu Evropske unije u 2017. godini iznosio svega 16%. Po brojnosti, daleko ispred nalazi se separatistički terorizam (67%), dok je na lestvici džihadističkom blizu i radikalno levičarski terorizam (12%). Ove druge dve kategorije terorizma bile su daleko smrtonosnije tokom sedamdesetih i osamdesetih godina prošlog veka, čak i više nego što je to danas džihadistički terorizam. Ipak, džihadistički napadi danas su odgovorni za preko 90% svih žrtava terorizma u Evropi, i stoga se kao pretnja po život građana pojavljuje kao najveći bezbednosni prioritet.
Krajnji cilj ovih napada, za one koji ih podstiču i ponekad neposredno organizuju, jeste da se među stanovnike Evrope ustanovi trajno negativan sentiment prema rastućoj evropskoj populaciji islamske veroispovesti. Ovakav negativan sentiment može imati dugoročno destruktivne posledice. Jedan od mogućih scenarija jeste sve veća getoizacija muslimanskog stanovništva u Evropi. Ono će, sa svoje strane, biti primorano da dobrim delom ignoriše i negira institucionalni poredak država u kojima se nalazi i da traži vaninstitucionalni izraz i realizaciju svojih prava i interesa. Sa obzirom da se radi o znatnom postotku populacije, može doći do faktičke paralize pojedinih evropskih država, čime se stvara izuzetno veliki konfliktni potencijal i uvod u krajnje nepredvidivu budućnost Evrope.
Džihadistički napadi danas su odgovorni za preko 90% svih žrtava terorizma u Evropi, i stoga se kao pretnja po život građana pojavljuje kao najveći bezbednosni prioritet
Istovremeno, oni koji ovakve napade neposredno sprovode najčešće su motivisani sasvim drugim faktorima koji neposredno utiču na njihov život kao i na način na koji percipiraju sebe, svoje životne okolnosti i svoje okruženje.
Socijalno-psihološki profil počinilaca terorističkih napada u Evropi
Kakav je profil pojedinaca koji izvršavaju terorističke napade u Evropi? Prema podacima Evropola, u najvećem broju slučajeva u pitanju su pojedinci koji su rođeni ili su najveći deo svog života proveli u zemlji u kojoj su počinili napad. Suprotno očekivanjima, najčešće su u pitanju pojedinci koji nisu deo a ponekad čak nemaju ni posrednu vezu sa nekom od radikalnih islamističkih organizacija. Ujedno, to nisu povratnici iz Sirije i Iraka, koji obično imaju ulogu podstrekivača i pružaoca logističke podrške, ukoliko izmaknu obaveštajnim službama zemlje svog porekla. Umesto toga, budući počinioci terorističkih napada bivaju radikalizovani u zemlji u kojoj borave.
U procesu radikalizacije bitnu ulogu vrše pripadnici Islamske države, i to na dva načina. Prvo, stupanjem u neposredan kontakt sa „ranjivim“ pojedincima putem aplikacija kao što su WhatsApp ili Telegram, koje omogućavaju komunikaciju putem enkriptovanih poruka. Drugo, putem kreiranja i distribuiranja propagandnih sadržaja na društvenim mrežama poput Twittera, preko kojeg se još uvek odvija oko 40% internet saobraćaja sa radikalističkim sadržajem.
Koji su to društveno-psihološki faktori koji čine jednog pojedinca sklonim ka terorizmu? Sledi sinteza ključnih nalaza nedavnih istraživanja iz domena socijalne psihologije.
Kriza identiteta
Identitet je složen pojam i kao takav izvodi se iz kompleksa elemenata. U dosadašnjem kontekstu, gradivni elementi identiteta su vera, društveni status i političko opredeljenje. Primera radi, čovek se može identifikovati kao vernik ili ateista, hrišćanin ili musliman, koji ujedno pripada radničkoj, srednjoj ili višoj klasi, a koji na izborima glasa za liberalnu, konzervativnu, radikalnu ili centrističku opciju.
Istovremeno, opšte je prihvaćeno i za našu temu najznačajnije mesto u socijalnoj psihologiji da, kada identitet proživljava krizu, individua ima tendenciju da osnažava i radikalizuje onaj element svog identiteta koji je najviše ugrožen. Osobe islamske veroispovesti osećaju pritisak usled sve snažnijeg negativnog sentimenta i sve opaženije populističke struje na Zapadu. Ovakvoj politici kao meta se neretko nalaze upravo muslimani, a naročito migranti, kao uzrok glavnih problema sa kojima se pojedine zapadne zemlje suočavaju.
Istovremeno, opšte je prihvaćeno i za našu temu najznačajnije mesto u socijalnoj psihologiji da, kada identitet proživljava krizu, individua ima tendenciju da osnažava i radikalizuje onaj element svog identiteta koji je najviše ugrožen
Ovaj negativan sentiment prema muslimanima pojačava se usled učestalih terorističkih napada u Evropi, za koje njihovi počinioci tvrde da su počinjeni u ime islama. U skladu sa ranije navedenim postulatom, usled pritiska na njihov verski identitet, mnogi muslimani staju u odbranu svoje vere kao elementa identiteta koji se nalazi na udaru. Kod retkih pojedinaca se, ironično, neposredna manifestacija takve psihološke odbrane očitava u radikalizaciji i terorističkim napadima.
Relativna deprivacija
Ovaj pojam je u uskoj vezi sa prethodno pomenutom krizom identiteta. Pod njim se podrazumeva uverenje, individualno ili kolektivno, da pojedinac ili društvena grupa imaju manji udeo u alokaciji društvenih i ekonomskih dobara nego što zaslužuju i što je važnije – manji udeo od onog koji ima većinska društvena grupa.
Istraživanja tržišta rada pokazuju da u mnogim evropskim zemljama muslimani u proseku malo duže čekaju na zaposlenje i da su slabije plaćeni, nezavisno od zanimanja i obrazovnog profila. Očekivano, ovakva situacija stvara pretpostavke za razvijanje paradigmatskog razgraničenja izmedju “nas” i “njih”. Ovu činjenicu regruteri itekako iskorišćavaju kada se obraćaju “ranjivim” pojedincima.
Izrazito razvijena empatija u odnosu na dešavanja na Bliskom istoku
Ironično, društvena istraživanja pokazala su da je jedan od presudnih faktora koji podstiču na akciju – intenzivno emotivno saosećanje sa stradanjima civila na Bliskom istoku. Ova empatija je u najužoj vezi sa osvetničkim porivima. Osveta za stradale u ratovima na Bliskom istoku veoma često se navodi kao neposredan motiv terorističkih napada. Ovakav poriv proističe iz uverenja zajedničkog svim izvršiocima ovakvih napada, da su zapadne zemlje inicirale i još uvek intenzivno podstiču hronično stanje sukoba na Bliskom istoku.
Ironično, društvena istraživanja pokazala su da je jedan od presudnih faktora koji podstiču na akciju – intenzivno emotivno saosećanje sa stradanjima civila na Bliskom istoku
Psihološke crte ličnosti i sklonost ka kriminalu
Faktor od presudnog značaja, koji odlučuje da li će osoba sklona radikalizaciji ujedno biti spremna da u nekom momentu počini napad. Dosadašnja psihološka istraživanja ukazuju na želju za uzbuđenjem, narcisoidnost kao i sklonost ka agresivnom ponašanju i razbojništvu kao presudnim crtama ličnosti. U prilog ovome govori i tvrdnja da je skoro trećina onih koji sprovedu teroristički napad prethodno imala otvoren kriminalni dosije zbog sitnih kriminalnih prestupa.
Najveći postotak muslimana u Evropi nalazi se pod izvesnim društvenim pritiskom. Ali pojedinci spremni da takvom pritisku pruže nasilan odgovor predstavljaju zanemarljivu manjinu u odnosu na ukupnu populaciju islamske veroispovesti.
Tendenciozno pogrešno tumačenje islama
Iako je tema koja zavređuje sasvim zaseban članak, o kojoj su pisane brojne naučne studije, ovde treba iz predostrožnosti istaći kratku napomenu u vezi sa odnosom islama i takozvanog islamističkog ekstremizma. Ubedljiva većina muslimana u Evropi sledi verziju islama zastupljenu u Turskoj, čija se većina stanovništva po svojim životnim navikama suštinski ne razlikuje od evropskog.
U pitanju je Hanefijska versko-pravna škola, koja sa razlogom važi za najliberalnije usmerenje unutar islama. Akcenat ovog učenja stavlja se na istaknutu ulogu razuma prilikom tumačenja verskih tekstova. Kao takvo, ovo učenje gotovo nikako ne može poslužiti kao inspiracija za bilo kakvu formu verskog ekstremizma, čije su najveće žrtve upravo obični ljudi islamske veroispovesti.
Sa druge strane, budućim džihadistima u Evropi najčešće biva podmetnuta tendenciozno selektivna interpretacija islama, koju samoproklamovani teolozi, odnosno ideolozi, koriste kao idejnu platformu za nasilno delovanje. Kao i svaka druga svetska religija, islam može biti i biva iskorišćavan u različite, najčešće političke svrhe.
Navedeni podaci govore u prilog tvrdnji da fenomen terorističkih napada u Evropi nipošto nije isključivo ishodište islama kao religije koja u sebi sadrži konfliktni potencijal. Upravo suprotno, ove činjenice pomažu da se skicira uobičajeni profil njihovih počinilaca. U pitanju je konstelacija faktora, u čijem se sadejstvu razvija ličnost pojedinca spremnog na ovakav specifičan, ekstremni vid nasilja.
